ORMAN FİDANLIĞI KURTARMA KAZISI
Prof.Dr. Turan EFE
Orman Fidanlığı yerleşmesi, ismini aldığı Eskişehir-Orman Fidanlığı’nın karşısında, Eskişehir’in 3 km güneybatısında, Yukarı Porsuk Vadisi’nin Eskişehir Ovası’na açılmaya başladığı kısımda, vadiyi kuzeyden sınırlandıran ve Karabayırlar olarak bilinen alçak tepelerin güney yamacında yer alır. Porsuk Nehri yerleşmenin 150 m güneyinden akmaktadır. Burada, 1992-1994 yılları arasında Eskişehir Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü ve Turan Efe’nin (İstanbul Üniversitesi) başkanlığında kurtarma kazıları gerçekleştirilmiştir. Kazıya mali destek İstanbul Üniversitesi, Araştırma Fonu tarafından sağlanmıştır.
Orman Fidanlığı’nda 7 yerleşim evresi saptanmıştır. Bunlar aşağıdan yukarıya doğru Romen rakamları ile numaralanmıştır. Evreler ve bunlara denk gelen dönemler aşağıdaki şekildedir:
Evre I - IV : Erken Kalkolitik
Evre V- VI : Orta Kalkolitik
Evre VII : Son Kalkolitik
Evre I-IV: Mimari olarak sadece IV. Evre’de apsisli bir yapıya ait kalıntılar ele geçirilmiştir.
Çanak çömleğin esasını koyu yüzlü açkılı mal oluşturur;astarlı veya boyalı çanak çömlek oldukça az temsil edilir ve bu grup kırmızı veya morumsu kırmızı renklidir. Sığ tabaklar, basit profilli açık kaseler, derin kaseler, boyunlu kaplar ve küresel gövdeli çömlekler karakteristik çanak çömlek formları arasındadır. Boyunlu çömleklerin gövdeleri üzerine sık sık dikey kulp-tutamaklar yerleştirilmiştir. Koyu yüzlü açkılı mal grubu sık sık çizi, yiv, baskı, ondüle, sığ oluk, açkı ve kabartma bezeme içerir. İki tip boyalı çanak çömlek söz konusudur: 1.yalın zemin üzerine morumsu kırmızı veya kırmızı boyalı, 2. krem üzerine kırmızı veya beyaz üzerine siyah boyalı.
I. Evre’nin figürinleri ayakta durur vaziyettedir ve kollar dirsekten kırılmıştır; eller göğüs üzerine yerleştirilmiştir. Göğüsler kilden memeciklerle belirtilmiştir. Göbek ve basen bölgeleri biraz abartılı betimlenmiştir. Daha sonraki II-IV. evrelerin figürinleri de ayakta durur pozisyondadır. Kollar çıkıntı şeklinde gösterilmiştir. Alt kısım küt bir şekilde son bulmaktadır; bazen dikey bir yarıkla bacaklar gösterilmiştir. Bu heykelcikler de de göğüsler iki küçük memecikle belirtilmiştir. Bunların basen kısımları genellikle dışarıya doğru çıkıntı yapmaktadır. Pubik bölgeleri yivler ve noktacıklarla betimlenmiştir. Gözler ve burunun belirtildiği küçük başlar hep ayrı olarak bulunmuştur. İkinci grup figürinleri iç kuzey batı Anadolu’dan Güneydoğu Avrupa içlerine kadar olan geniş bir coğrafyada bulmak mümkündür.
Orman Fidanlığı I-IV evrelerinin buluntu topluluğu Turan Efe tarafından “Porsuk Kültürü” olarak adlandırılmıştır. İlk defa Orman Fidanlığı kazıları ile günışığına çıkarılan bu kültürün Balkanlar’daki Vinça Kültürü’nün ortaya çıkışında önemli bir rol oynamış olması ihtimali yüksektir.
V ve VI. evreler: Orta Kalkolitik Dönem’e tarihlenen bu evreler çok sınırlı alanlarda araştırılmıştır. Bu sebeple bu evrelerle ilişkili olarak genel bir değerlendirme yapmak pek mümkün değildir.
Evre VII: Bu evreye ait, içinde kısmen korunmuş olan bir fırının yer aldığı bir ev kalıntısı ortaya çıkarılmıştır. Taban üzerinde küçük bir bakır keski ve çift sipiral başlı iğne ele geçirilmiştir. Batı ve Orta Anadolu Geç Kalkolitik özellikleri taşıyan çanak çömlek, esas itibariyle -siyah açkılı ve kaba olmak üzere- iki ayrı mal grubu içerir. Gri, gri-kahverengi veya kırmızı astarlı mallar çok daha az temsil edilmektedir. Siyah açkılı, basit veya profilli kaseler sık sık siyah ağız kenarlıdır ve iç yüzeyde beyaz boyalıdır. Dikey kulplu, boyunlu çömlekler ve küresel gövdeli kaplar çok tipiktir. Bu kulplar sık sık mahmuz kulp şeklindedir. Siyah açkılı, boyunlu çömlekler de bazen beyaz boyalıdır.
Orman Fidanlığı Kurtarma Kazıları, Eskişehir bölgesinin Tunç Çağları öncesi kronolojisinin saptanması, İlk Kalkolitik döneminin özelliklerinin ortaya konulması ve Anadolu-Balkan ilişkilerinin daha geniş bir perspektiften değerlendirilmesi bağlamında son derece yararlı olmuştur.
Resim 1: Orman Fidanlığı, güneyden.
Resim 2: Orman Fidanlığı, yiv ve sokma bezemeli çanak çömleği.